Zagadka niedokończonej książki Darwina. Historia niespełnionej obietnicy

Data premiery: 17-09-2025

Wśród zachowanych tekstów Karola Darwina znajduje się niedokończony rękopis liczący aż 300 000 słów – planowana kontynuacja O powstawaniu gatunków. Rękopis ten, o roboczej nazwie Natural Selection [Dobór naturalny], miał dostarczyć niepodważalnych, empirycznych dowodów na potwierdzenie twórczej mocy doboru naturalnego. Taki właśnie cel postawił sobie Darwin, który uważał, że O powstawaniu gatunków to zaledwie pośpieszne streszczenie jego przełomowej teorii. Jednak nigdy nie ukończył obiecanego tomu i nigdy też nie wyjaśnił czytelnikom, dlaczego tak się stało. Ta tajemnicza decyzja od lat intrygowała historyków nauki. W tej książce, będącej pasjonującym śledztwem historyczno-naukowym, autor zagłębia się w korespondencję Darwina, jego prywatne notatki i w niedokończony rękopis. Odkrywa przy tym niewygodną prawdę: Darwin porzucił swój projekt, ponieważ nie zdołał znaleźć wystarczających dowodów empirycznych, które w jednoznaczny sposób potwierdziłyby jego teorię. To, co zaczęło się jako ambitna próba naukowego udowodnienia doboru naturalnego, z czasem przerodziło się w naukowy blef.

Dlaczego Darwin nazwał książkę O powstawaniu gatunków streszczeniem? Każdy zainteresowany rozwojem strategii Darwina, polegającej na przedstawianiu jego rewolucyjnych poglądów w dwóch oddzielnych fazach, będzie miał wyśmienitą ucztę. Każdy rozdział książki Roberta Shedingera wprawi w szok większość czytelników. Jeśli chodzi o moją dziedzinę – retorykę nauki – autor wydobywa na światło dzienne różne metody perswazji stosowane przez Darwina. Najciekawsze będzie jednak to, że gdy zaczniemy wsłuchiwać się w ton jego korespondencji, Darwin ożyje na naszych oczach w sposób, jakiego się nie spodziewaliśmy. Jaka jest przemilczana opowieść o porzuconym przez Darwina pomyśle „wielkiego dzieła”? Znajdź kilka godzin, żeby cieszyć się barwną rekonstrukcją i zaproponowanym poprzez Shedingera rozwiązaniem tej zagadki.

– Tom Woodward, pracownik badawczy Trinity College of Florida, autor książek Doubts about Darwin: A Rhetorical History of Intelligent Design oraz The Mysterious Epigenome (wspólnie z Jamesem Gillsem).

Wizerunek Darwina wyłaniający się z książki Roberta Shedingera znacznie odbiega od hagiografii, jakich zwykliśmy oczekiwać. Przystępną, atrakcyjną prozą – korzystając z ponad 260 listów, które Darwin napisał lub otrzymał od swoich współczesnych – Shedinger ukazuje mniej znane oblicze angielskiego przyrodnika. Wyłania się z nich portret człowieka o dążeniach przekraczających własne możliwości, ponieważ nie zdołał dostarczyć mocnych świadectw potwierdzających jego słynną teorię. W tych pełnych szczerości i fałszywej skromności listach odkrywamy prawdziwego Darwina, którego dziwactwa i słabości czynią zeń autentycznego człowieka. Książka Shedingera, oparta na drobiazgowych badaniach i zawierająca starannie opracowane argumenty, usuwa warstwę patyny z wiktoriańskiej legendy, tworząc podwaliny pod nowe i wyważone studia nad Darwinem.

– Michael A. Jawer, autor Sensitive Soul i współautor The Spiritual Anatomy of Emotion and Your Emotional Type.

Większość zwolenników poglądów Karola Darwina nie zdaje sobie sprawy lub nie traktuje poważnie tego, że mityczna pozycja dziewiętnastowiecznego przyrodnika wzięła się stąd, że książka O powstawaniu gatunków została wydana jako skrócona wersja znacznie obszerniejszego dzieła. Recenzenci O powstawaniu gatunków uwierzyli Darwinowi na słowo i potraktowali go ulgowo, dokonując oceny argumentów na rzecz teorii ewolucji drogą doboru naturalnego. Obiecana większa książka miała wyjaśnić modus operandi tajemniczego procesu ewolucji. Niestety, wspomniana praca nigdy nie została ukończona, chociaż obszerny rękopis przeżył swojego autora. Robert Shedinger sięga do korespondencji Darwina oraz niedokończonego rękopisu i dochodzi do wniosku, że Darwin porzucił pierwotny zamysł dlatego, iż nie potrafił odeprzeć zarzutów pod adresem swojej teorii wysuwanych nawet przez najbardziej przychylnie nastawionych recenzentów O powstawaniu gatunków. Oprócz tego Shedinger przeprowadza iście kryminalistyczną analizę, potwierdzającą, że akademickie interpretacje życia Darwina są próbą zatuszowania tej intelektualnej porażki. Rezultatem jest demitologizacja historii powstania nowożytnej biologii.

– Steve Fuller, profesor University of Warwick, autor książki Dissent over Descent.

Książka Blef Darwina ma dla mnie szczególne znaczenie. W 2009 roku jako zagorzały darwinista, pracujący na stanowisku kuratora działu skamieniałości w jednym z niemieckich muzeów historii naturalnej, przygotowywałem wystawę mającą ilustrować, jak słynna książka Darwina góruje nad pracami jego czołowych ówczesnych krytyków. Aby przygotować się do trudnych pytań dziennikarzy, postanowiłem zapoznać się pobieżnie z książkami jego krytyków. Szybko zorientowałem się, że zostałem wprowadzony w błąd. Argumenty, które w nich znalazłem, nie były płytkie ani nielogiczne. Po ich lekturze doszedłem do wniosku, że to współczesny darwinizm opiera się na misternie skonstruowanym blefie.

Najnowsza książka Roberta Shedingera ujawnia, że wspominany blef ma długą historię, a głęboka analiza prywatnej korespondencji Darwina ukazuje nam człowieka miotanego wątpliwościami i niepewnego teorii, którą przedstawił na stronach O powstawaniu gatunków. Ukazuje również człowieka niestroniącego od zręcznej manipulacji, przedstawionej w sposób tak przekonujący, że zdołał przekonać nawet jego samego.

– Günter Bechly, były kurator działu bursztynów i skamieniałości owadów na Wydziale Paleontologii Staatliches Museum für Naturkunde Stuttgart.

Fascynująca książka Roberta Shedingera próbuje odpowiedzieć na intrygujące pytanie dotyczące kariery Darwina: dlaczego mimo zapewnień nigdy nie opublikował  obszernej pracy poświęconej teorii ewolucji drogą doboru naturalnego? Darwin ciągle obiecywał, że w następnej książce przedstawi świadectwa, o których nie napisał w krótszej monografii O powstawaniu gatunków. Skrupulatne i drobiazgowe badania historyczne przeprowadzone przez Shedingera rzucają światło na modus operandi Darwina i brak naukowych świadectw, obalając w ten sposób to, co Shedinger nazywa mitem otaczającym postać Darwina.

– Richard Weikart, profesor historii, California State University Stanislaus

Poirytowany zarzutami pierwszych recenzentów o brak potwierdzenia hipotez w dziele O powstawaniu gatunków, Darwin zapowiedział drugi, znacznie bardziej szczegółowy tom, który rozwieje wszelkie wątpliwości sceptyków. Robert Shedinger ukazuje, że obietnica ta była blefem, bo książka o doborze naturalnym nigdy nie została przez Darwina opublikowana. Zamiast pracować nad nią, Darwin oddał się badaniom botanicznym storczyków. Miał jednak nadzieję, że opis niezwykłych „mechanizmów adaptacyjnych” orchidei sprawi, iż czytelnicy dostrzegą w tych mechanizmach potęgę doboru naturalnego. Wywarł jednak zupełnie odwrotne wrażenie. W 1862 roku anonimowy recenzent powtórzył często wyrażaną opinię: „W dalszym ciągu uważamy koncepcję powstawania gatunków drogą doboru naturalnego za pomysłowy błąd”. Co gorsza, książka Darwina o storczykach została porównana do Bridgewater Treatises [Traktatów Bridgewater] jako rzekomy wkład do chrześcijańskiej apologetyki.

Umieszczając rozterki i wątpliwości Darwina w kontekście dogłębnych analiz jego korespondencji, Shedinger przeciwstawia się wielu przesadnym opiniom darwinowskiej hagiografii. Shedinger dochodzi do wniosku, że najlepiej byłoby uwierzyć w to, co Darwin napisał do Asy Graya w 1857 roku: „Zdaję sobie sprawę, że moje spekulacje wykraczają daleko poza granice prawdziwej nauki”. Polecam tę książkę szczególnie tym, którzy czują pokusę postrzegania Darwina jako niekwestionowanego mędrca epoki wiktoriańskiej.

– Neil Thomas, starszy wykładowca nowożytnych języków europejskich, Durham University, autor książki Pożegnanie z Darwinem.

Profesor religii w Luther College w Decorah w stanie Iowa. Przez większość życia w pełni akceptował darwinizm i zasadniczo zgadzał się z opinią Daniela Dennetta, że teoria ewolucji Darwina jest największym osiągnięciem w historii myśli ludzkiej. Jego poglądy uległy zmianie, gdy zaczął prowadzić zajęcia omawiające spór między teorią inteligentnego projektu a ewolucjonizmem. Ze zdziwieniem stwierdził wówczas, że argumentacja czołowych teoretyków projektu ma charakter naukowy, a nie religijny. Shedinger jest autorem Jesus and Jihad (Cascade Books, 2015) i kilku innych publikacji z zakresu religioznawstwa, a także autorem książki Tajemnica mechanizmów ewolucji. Wielka opowieść biologii darwinowskiej o triumfie nad religią (Fundacja En Arche, 2021).

Seria Perspektywy Nauki

Jeszcze sto lat temu uczeni uważali, że nauka to przedsięwzięcie obiektywne, oparte na gromadzeniu danych empirycznych i wyciąganiu na tej podstawie wniosków, które przeradzają się w teorie. Dziś jednak wiemy, że to nie fakty, ale przede wszystkim ich interpretacje prowadzą do rozwoju nauki.

Największe rewolucje w historii nauki zaszły dzięki wybitnym jednostkom, które wykazały się postawą krytyczną wobec powszechnie obowiązujących poglądów. Kopernik nie przyjął geocentryzmu Ptolemeusza, Einstein odrzucił to, co dzisiaj określamy mianem fizyki klasycznej, a Darwin nie zgodził się z tym, co w jego czasach nazywano biblijnym poglądem o niezmienności gatunków.

Seria Perspektywy Nauki pokazuje, że nauka nie jest przedsięwzięciem jednolitym, że to raczej kolaż rozmaitych poglądów, hipotez i idei. Będziemy w niej przedstawiać oryginalne poglądy uczonych, którzy wykraczają poza utarte szlaki i przedstawiają czytelnikowi zupełnie nowe perspektywy w nauce.

Odkrycie w nauce polega na tym, że widząc to, co wszyscy inni, dostrzega się to, czego nikt nie zauważył. – Albert Szent-Györgyi, laureat Nagrody Nobla

Spis treści

Podziękowania 7

Wprowadzenie 9

Rozdział 1.

Za zasłoną darwinowskiej mitologii 17

Rozdział 2.

Darwin jako geolog 41

Rozdział 3.

Darwin jako eksperymentator 63

Rozdział 4.

Pisanie książki O powstawaniu gatunków 89

Rozdział 5.

Przyjęcie książki O powstawaniu gatunków 115

Rozdział 6.

Analiza niedokończonej książki Darwina 153

Rozdział 7.

Darwin jako botanik 175

Rozdział 8.

Demitologizacja Darwina 193

Chronologiczny spis cytowanych listów 229

Dane biograficzne postaci historycznych 239

Bibliografia 249

Indeks osobowy 257

Indeks rzeczowy 261